Prof. Dr. Pamuk: 170 yıllık dış borç tarihinde 1923-1939 istisnai bir periyottur

Boğaziçi Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Şevket Pamuk, Türkiye’nin dış borçlanma tarihinde 1923-1939 devrinin istisnai bir periyot olduğunu, Cumhuriyet’i kuran takımların Osmanlı periyodunda dış borçlanmanın yarattığı tesirleri görerek bundan imtina ettiklerini belirtti.

Bloomberg HT’de Ekonomik Görünüm programına Ege Cansen ile birlikte katılan Prof. Dr. Pamuk, Dr. Barış Esen’in sorularını yanıtladı.

Prof. Dr. Pamuk’un tahlillerinde öne çıkan tabirler şunlar oldu:

Osmanlı periyodundan itibaren bilhassa devlet bütçesinden, iktisadın makro dengelerinden kaynaklanan istikrarsızlıklar, problemler paraya ve sonda da dünya iktisadıyla bağlara yansıyor. Ortaya borç, enflasyon, kur meseleleri çıkıyor.

Her devrin kurumları, milletlerarası kuralları farklı olabilir lakin ortaya çıkan dengesizlikler birbirlerine benziyorlar. Osmanlı periyodunda de bu işler o kadar farklı değil.

“Verginin büyük kısmı aracıların elinde kalıyordu”

Osmanlı Devleti pek çoğumuzun bildiğinin tersine aslında çok vergi toplayamayan, zayıf bir devletti. Vergi toplanıyordu lakin verginin büyük bir kısmı vergiyi toplayan aracıların elinde kalıyordu. Onun için bilhassa savaş periyotlarında çok önemli kahırlar ortaya çıkıyordu.

Devlet ansızın ortaya çıkan askeri harcamaları finanse edebilmek için çeşitli yollara başvurmak zorunda kalıyordu. Bunlardan bir tanesi iç borçlanma. Galata’da bankerler var, sarraflar var onlardan kısa vadeli borç alınıyor lakin bu yetmiyor. Devlet o vakit paranın gümüş içeriğini azaltarak bugün para basmaya benzeyen bir formülle ek gelir sağlamaya çalışıyor. Bunun ismi taşhiş.

Savaş devirlerinde sık sık başvurulan bir prosedür ve olağan taşhişler enflasyonlara yol açıyor. Enflasyonlar toplumsal huzursuzluk yaratıyor, muhalefet yaratıyor. Yeniçerilerin de ayaklandıklarını biliyoruz.

“Osmanlı, dış borçlanma fırsatını çok da âlâ kullanamamıştır”

18. yüzyıla kadar bu durum bu türlü gidiyor. 19. yüzyıla gelindiğinde Osmanlı Devleti yeni bir yol keşfediyor. 1850’lerden itibaren Avrupa finans piyasalarında dış borç alma imkanı çıkıyor. Osmanlı Devleti o vakte kadar içeride borçlanıyordu artık dışarıda Londra’da Paris’te Frankfurt’ta borç alabilme bahtı ortaya çıkıyor.

Osmanlı Devleti bu fırsatı çok da âlâ kullanmamıştır ve 20 yıllık bir mühlet içinde büyük ölçülerde borç alınmış ve bu borçlar temel olarak cari harcamalarda kullanılmıştır. Devletin borcunu geri ödeme kapasitesi pek gelişmemiştir ve böylelikle 1870lerde devlet borcunu ödeyemez duruma gelmişti.

“Avrupa piyasalarını etkileyen birinci borç krizi”

Avrupa piyasalarını da etkileyen birinci büyük borç krizi 1875-6’da Osmanlı Devleti’nin borçlarını ödeyemeyeceğini ilan etmesiyle ortaya çıkıyor ve işte bildiğimiz üzere Düyun-u Umumiye’ye giden yola geliniyor. 6 sene sonra 1881’de Osmanlı Devleti’nin aşikâr başlı gelir kaynaklarının bir kısmına Düyun-u Genele el koyuyor. O kaynakları işleterek borcu ödemeye başlıyor.

“Düyun-u Genele 30 sene boyunca Osmanlı maliyesini denetim etti”

Alacaklılarla yapılan müzakereler savaşın ortaya girmesiyle uzuyor ve nihayet 1881 yılı muharrem ayında sonlandırılıyor. Bu muahedeye nazaran Osmanlı Devleti’nin tütün, ipek üzere nakde en kolay çevrilebilen gelir kaynakları dış borç ödemelerinde kullanılmak üzere Düyun-u Genele yönetimine bırakılıyor. Bu ortada bir tütün rejisi kuruluyor. Düyun-u Umumiye’nin bu kaynakları işletmesi ve ve buradan elde edilecek gelirleri var olan borçların ödemesinde kullanması öngörülüyor.

Bu usul 30 yılın üzerinde bir müddetle 1. Dünya Savaşı’na kadar devam etti. 1. Dünya Savaşı’nda Düyun-u Genele askıya alındı, ondan sonra da sonlandırıldı. Ancak 30 sene boyunca Osmanlı Devleti’nin içinde bir öbür mali kuruluş olarak maliyesini denetim edip gelirlerinin kıymetli bir kısmını dış borç ödemelerine yönlendirdi.

Velhasıl biz 1850’lerden günümüze 170 yıldır dış borçla yaşıyoruz. Cumhuriyet devrinde bu farklı biçimlerde devam etti. Bu tarihte 1923-50 erken cumhuriyet devri istisnai bir devirdir.

“Cumhuriyet’i kuranlar dış borcun nasıl bağımlılıklar yarattığını gördü”

Atatürk ve Cumhuriyet’i kuranlar Osmanlı’nın dış borçla ve sonrasında enflasyonla tecrübesini yaşayarak öğrendiler. Osmanlı’nın son devrinde her yıl biraz daha dış borç bulma gayretlerinin bilhassa dış siyasette nasıl bağımlılıklar yarattığını, devleti ne kadar güç durumlara düşürdüğünü gördüler. Sonra 1. Dünya Savaşı sırasında devletin savaşı finanse etmek için kağıt para/kayme bastığını ve onun da harikulade bi enflasyon dalgası yarattığını da gördüler.

O yüzden Cumhuriyeti kuranlar ne para basmak ne de dış borç almak istiyorlar. Cumhuriyetin erken yıllarında makro siyaset sloganı “denk bütçe sağlam para” idi. Borç almayacaksın bütçeni denk tutacaksın. Hakikaten 1920’lerde ve 30’larda Türk lirası, dolar ve sterlin üzere bütün önde gelen para ünitelerine karşı kıymet kazanmıştır.

“İsmet İnönü Osmanlı Bankası’nın kredi teklifine harikulade reaksiyon gösterdi”

Ben Erdal İnönü’den dinlemiştim. Ona da babası anlatmış o denli biraz evladına öğütler üzere. 1920’lerde cumhuriyetin kurulduğu birinci yıllarda İsmet İnönü başbakanken bir gün Osmanlı Bankası Genel Müdürü ile konuşuyor. Osmanlı Bankası’nın artık merkez bankası rolü bitmiş ancak tekrar cumhuriyetin erken yıllarında hatırı sayılır bir banka. Bir sorun konuşuyorlar bunu konuşurlarken Osmanlı Bankası Genel Müdürü diyor ki “Sayın başbakan şunu halledelim, biz hükümetinize kredi de açabiliriz.” İsmet İnönü dayanılmaz bir reaksiyon gösteriyor bu teklife. “Asla! Biz kredi istemiyoruz, sizden borç almayacağız.” diyor.

“Cumhuriyet uzun mühlet dış borç kullanmadı”

Osmanlı Bankası yarı yarıya İngiliz ve Fransız sermayedarları tarafından kurulmuştur fakat kurulurken yapılan müzakereler muahedeler sonucunda o zamanki şartlarda bu türlü bir yarı merkez bankası üzere bir pozisyonu var Osmanlı Bankası’nın.

Cumhuriyet bu özelliklerini elinden almıştır Osmanlı Bankası’nın. Lakin Cumhuriyetin birinci yıllarında hala hatırı sayılır bir kuruluş. O ortada İngilizler çekildiler, sermaye büyük ölçüde Fransızların eline geçti. Genç cumhuriyet borç almak istemiyor Osmanlı Bankası’ndan. 1930’larda da genç cumhuriyet dış borç almamıştır. O günkü şartlar çok zordu. Çabucak yanımızda Yunanistan 1920’lerde itibaren bir oldukça borç almıştır ve başı hayli belaya girmiştir. Fakat yeni cumhuriyet almamıştır ve bu devir 170 yıllık tarihimizde bir istisnai bir periyodu oluşturur.

“Dış borçlanma işleri 2. Dünya Savaşı’ndan sonra tekrar başladı”

Çok partili periyot ile 2. Dünya Savaşı’ndan sonra başlayacak tekrar borçlanma işleri. Fakat tekrar vurgulayalım 1939’a kadar olan devir nitekim çok istisnai bir periyot. Borç almıyorlar, para da basmıyorlar enflasyon da yok.

Hatta dünya buhranının tesiriyle fiyatlar da düşüyor ve büyük dış ticaret fazlaları vardır. Bu ticaret fazlaları 2. Dünya Savaşı devrinde de devam ettirilmiştir. Hülasa bütün bu borç-dış ticaret dengesi-kur bütün bunlara baktığınızda bizim son 60-70 yıl veyahut 40 yılda alıştığımız tablonun tam aykırısı bir tablo var Cumhuriyetin erken yıllarında.

“IMF: Borç veririz fakat devalüasyon gerekli”

Demokrat Parti periyodu çok farklı derslerle dolu. Demokrat Parti’nin birinci yılları iktisat için son derece olumlu. Kore Savaşının yarattığı konjonktür çok elverişli Türkiye için. Buğday, tütün, krom üzere hammadde fiyatları yüksek. Havalar da güzel gidiyor. Türkiye’nin eser fazlasına sahip olmasına ve büyük ihracat sayılarına ulaşmasına sebep oluyor.

Ekonomik büyümeyle gelirler artıyor ve bu gelişmelerin rüzgarıyla Demokrat Parti 1954 seçimini 1950 seçimden daha da büyük bir farkla kazanıyor.

İşte o vakit Demokrat Parti önderleri kanımca harikulade bir özgüven içindeler. Diyorlar ki “Bu millet bizi bu kadar takdir etti. Biz herhalde iktisattan de anlıyoruz ve birtakım şeyleri yapabiliriz gücümüz yetiyor.” 1954 seçimlerinden sonra Demokrat Parti bütçe açıkları vermeye başlıyor. Kore Savaşı’ndan sonra bozulan şartları içeriye yansıtmamak için bir yandan para basıyor, harcama yapıyor ve içerde üretim yetmediğinde ithalat yapıyor. Tekrar cari açıklar oluşuyor ve kısa vakitte Döviz rezervleri tüketiliyor.

Demokrat Parti bir yandan enflasyonla gayret ediyor bir yandan da dış borç arayışına giriyor. O vakit başbakanın, cumhurbaşkanının ABD seyahatlerinde milletlerarası kuruluşlardan dış borç arayışına girdikleri görülüyor.

IMF devreye girip kaynak sağlayabileceğini ama devalüasyon gerektiğini söylüyor. Dolar demokrat partinin birinci yıllarında 2,8 TL iken 1958’de IMF’nin müdahelesiyle yapılan devalüasyonla 9 liraya sıçradı. Böylelikle cari açık-enflasyon-devalüasyon periyoduna girilmiş oldu. Daha sonra Türkiye 1970’lerde ve 19990’larda IMF ile pek çok mutabakat yaptı. O mutabakatların büyük bir kısmına sonra uymamıştır fakat bu enflasyon bütçe açığı sarmalı 1970 ve 1990’larda da devam etmiştir.

“1989 yılındaki kararnamenin bedelini çok ağır ödedik”

20. yüzyıl Türkiye iktisadında dönüm noktalarından birinde bir on yıl kadar Türkiye iktisadını yöneten Turgut Özal’ı anmadan olmaz. Özal ekonomiyi çok radikal kararlarla dışarıya açtı lakin bir manada bence o periyodu izleyen 20-30 yıldaki meseleleri derinleştiren adımlar attı.

Artık ben 1980 yılını kastetmiyorum. 1989 yılındaki 32 numaralı kararnameyi (sermaye hareketleri serbestisi) kastediyorum. 1989 yılında Turgut Özal artık başbakanlığının son periyotları ve zayıf durumda olduklarını görüyor. Fakat Turgut Özal dışarıdan daha kolay borçlanabilirse kısa müddetli bir bolluk periyodu yaratabileceği niyetini cazip buluyor. 1989’da Türkiye’nin iktisadıyla ilgili dış sermaye girişi ve çıkışı üzerindeki her türlü müdahale ve süreç kaldırıldı. Sermaye hesabı liberalleştirildi. Bu Türkiye’nin daha kolay borç alabilmesi için atılmış bir adımdı. Öbür şeyleri de düzenliyor fakat kanımca daha sonraki yıllarda bunun bedelini çok ağır ödedik.