İran ile nükleer mutabakat görüşmeleri yine başlıyor

İran ile nükleer muahedenin tarafları ortasında muahedeyi tekrar canlandırma ve ABD‘nin muahedeye dönüşünün müzakere edildiği lakin haziranda kesilen nükleer görüşmelerin yedinci çeşidi yarın başlıyor.

Haziranda orta verilmesinden sonra nükleer muahedenin taraflarının görüşmelere dönme davetlerine uzun müddet cevap vermeyen yeni İran hükümeti, 3 Kasım’da müzakerelere ay sonunda tekrar başlama kararı aldığını açıkladı.

Avusturya’nın başşehri Viyana’da pazartesi başlayacak görüşmelere, Avrupa Birliği (AB) koordinatörlüğünde İran ile nükleer mutabakatın tarafları Rusya, Çin, İngiltere, Fransa ve Almanya (4+1) katılacak. 2018’de muahededen tek taraflı çekilen ABD ise görüşmelere dolaylı katılacak. ABD, İran ile direkt görüşmek istese de Tahran idaresi, muahedeye tekrar dönene kadar Washington ile direkt görüşmeleri reddediyor.

ABD, İran‘ın mutabakattaki taahhütlerine geri dönmesini isterken Tahran ise nükleer muahededen ayrılan taraf olarak öncelikle Washington’un muahedeye dönerek yaptırımları kaldırmasını ve muahededen tekrar ayrılmayacağına dair teminat istiyor.

Kapsamlı Ortak Hareket Planı (KOEP) olarak isimlendirilen nükleer mutabakat, İran ile Birleşmiş Milletler Güvenlik Kurulunun (BMGK) daimi üyeleri ABD, Rusya, Çin, İngiltere ve Fransa ile Almanya (5+1) ortasında 14 Temmuz 2015’te imzalandı.

Milletlerarası yaptırımların kaldırılması karşılığında Tahran’ın nükleer faaliyetlerinin düzenlendiği ve kontrol altına alındığı nükleer mutabakat, 16 Ocak 2016’da Birleşmiş Milletler Güvenlik Kurulunun (BMGK) onayıyla yürürlüğe girdi ve İran memleketler arası yaptırımlardan kısmen kurtuldu. ABD Lideri Joe Biden’ın Lider Yardımcısı olduğu devirde imzalanan ve iki ülke ortasındaki düşmanlıkları sona erdirme vaadini de taşıyan nükleer muahede, iki ülke ortasındaki diyaloğun da kısmen genişlemesine katkı sağladı.

Donald Trump’ın başkanlığı periyodunda Washington, evvelki idare tarafından imzalanan muahedeyi kâfi bulmadı ve İran’ı füze programı ve bölgesel nüfuzunun da sonlandırıldığı yeni bir muahedeye zorlayabilmek için her alanda baskı uygulamaya başladı.

Washington, 8 Mayıs 2018’de mutabakattan tek taraflı çekilerek İran’a yine yaptırım uygulamaya başlayınca Tahran idaresi, “stratejik sabır” ismini verdiği bekleme siyasetiyle Avrupa ülkelerinden ABD yaptırımlarına karşı nükleer muahedeyi koruyacak adımlar atmasını bekledi.

Bu süreçte Ocak 2019’da Avrupa ülkeleri tarafından İran ile ticareti sürdürebilmek için INSTEX isimli özel ödeme sistemi kuruldu lakin ABD’nin baskıları nedeniyle faal hale getirilemedi.

Avrupa ülkelerinden beklediğini alamayan İran, ABD’nin yaptırımlarına karşı mutabakattan kaynaklanan tüm taahhütlerini 8 Mayıs 2019’da kademeli olarak durdurmaya başladı. İran, 5 Ocak 2020’de mutabakattaki taahhütlerini büsbütün sona erdirerek, yüksek seviyede uranyum zenginleştirme süreci dahil bir dizi adım attı.

Fahrizade suikastının akabinde Meclisin çıkardığı maddeyle nükleer faaliyetler hızlandı

Nükleer muahede, Tahran’a yüzde 3,67 oranında uranyum zenginleştirme faaliyetini sürdürme ve en çok 300 kilogram uranyumu elinde tutabilme müsaadesi veriyor. Mutabakat İran’a 300 kilogramın üzerindeki uranyumu memleketler arası piyasada satarak karşılığında doğal uranyum alabilme imkanı tanıyor.

İranlı bilim insanı Muhsin Fahrizade’ye düzenlenen suikastın akabinde mecliste çıkarılan ve evvelki hükümetin itirazlarına karşın 1 Aralık 2020’de sonuncu olarak onaylanan yasa ise İran Atom Gücü Kurumunun uranyumu en az yüzde 20 zenginleştirmeye başlamasını ve düşük seviyeli zenginleştirilmiş uranyum stoklarını artırmasını mecburî kıldı. Bu kapsamda uranyum zenginleştirme tesislerine nükleer mutabakat kapsamında kullanılmasına müsaade verilen IR-1 santrifüjleri yerine uranyumu daha süratli zenginleştirebilen IR-2, IR-4 ve IR-6 santrifüjleri yerleştirildi.

İran Atom Gücü Kurumu, kelam konusu yasa kapsamında 5 Ocak’ta Fordo’daki nükleer tesiste Milletlerarası Atom Gücü Ajansı (UAEA) müfettişlerinin nezaretinde uranyumu yüzde 20 saflıkta zenginleştirdiklerini açıkladı. Bunun üzerine nükleer muahedenin tarafları Fransa, Almanya ve İngiltere, İran’ın yüzde 20 saflıkta uranyum zenginleştirme faaliyetinden “derin endişe” duyduklarını bildirdi. İran bu defa 17 Nisan’da yüzde 60 oranında uranyum zenginleştirdiğini duyurdu. Periyodun Dışişleri Bakan Yardımcısı Abbas Arakçi de UAEA’yı yüzde 60 seviyesinde uranyum zenginleştirdiklerine dair bilgilendirdiklerini açıkladı. İran bu süreçte UAEA ile iş birliğini de kısıtladı.

İran, nükleer silah üretiminde de kullanılabilen uranyum metali üretti

Tahran’ın uranyumu yüzde 20 ve yüzde 60 saflıkla zenginleştirmesi önemli bir adım olarak görülüyor zira İran, nükleer muahedeye imza atmadan evvel de yüzde 20 oranında zenginleştirilmiş uranyum üretiyordu. Uranyumun yüzde 20 ve üzerinde zenginleştirilmesi ise nükleer bomba elde etmeye imkan sağlayacak yüzde 90 saflıkta parçalanabilir uranyuma ulaşmak için kıymetli bir etap olarak kabul ediliyor.

İran, uranyum zenginleştirilme süreçlerinin yanı sıra nükleer silah üretiminde de kullanılabilen uranyum metali üretmeye başladı. UAEA tarafından 17 Ağustos’ta yapılan açıklamada, İran’ın İsfahan’daki uranyum zenginleştirme tesislerinde yüzde 20 zenginleştirilmiş 200 gram uranyum metali ürettiği bilgisi verildi. Bu sayı 11 Şubat’ta UAEA tarafından yapılan açıklamada 3,6 gram olarak verilmişti.

UAEA’nın İran’ın nükleer programıyla ilgili 7 Eylül’de yayımladığı son raporunda ise Tahran’ın nükleer silah üretmek için kullanılabilecek yüksek seviyede zenginleştirilmiş uranyum stokunu artırmaya devam ettiği ve yüzde 20 seviyesinde 84,3 kilogram ve yüzde 60 seviyesinde 10 kilogram uranyum zenginleştirdiğinin bilgisi verildi. İran Atom Gücü Kurumu Sözcüsü Behruz Kemalvendi 5 Kasım’da yaptığı açıklamada, yüzde 20 oranında zenginleştirilmiş uranyum ölçüsünü 210 kilograma yüzde 60 oranında zenginleştirilmiş uranyum ölçüsünü da 25 kilograma çıkardıklarını bildirdi.

Tahran idaresi, nükleer silah üretebilecek kapasiteye erişebileceği ihtimaline yönelik milletlerarası telaşlara, nükleer programının barışçıl olduğunu ve uranyum metalinin sivil nükleer programı doğrultusunda geliştirildiğini belirterek karşılık veriyor. İran, nükleer mutabakattaki ihlallerinin de “Yaptırımların geri getirilmesi halinde ya da taraflardan birinin mutabakattaki sorumluluklarını yerine getirmediği durumda İran’ın nükleer mutabakattaki yükümlülüklerini büsbütün ya da kısmen durdurabileceğini” öngören nükleer mutabakattaki 26 ve 36’ncı maddeyi temel aldığını ve attığı adımların muahedeyi ihlal etmediğini savunuyor.

UAEA ile uyuşmazlık çözülemedi

UAEA Lideri Rafael Mariano Grossi, İran’ın nükleer programının doğrulama ve müşahede faaliyetlerinde yaşanan zorluklar ve kuruma bildirilmeyen kelam konusu 4 noktaya ait açıklığa kavuşturulmamış sıkıntıları görüşmek üzere 23 Kasım’da Tahran’ı ziyaret etti.

Grossi, İranlı yetkililerle görüşmelerin sonucuyla ilgili 24 Kasım’da basına yaptığı açıklamada, görüşmelerde uzlaşı sağlayamadıklarını ve İran’ın nükleer programına yönelik doğrulama ve müşahede faaliyetlerini sürdürmekte önemli meseleler yaşandığını söyledi. İran Dışişleri Bakanı Abdullahiyan ise tıpkı gün yaptığı açıklamada, UAEA’nın “teknik mevzuları politize ettiğini” lakin mutabakatın mümkün olduğunun bildirisini verdi.

İran, yaptırımların büsbütün kaldırılmasını, ABD ise İran’ın mutabakattaki taahhütlerine dönmesini istiyor

ABD Lideri Biden, selefi Trump devrinde ülkesinin tek taraflı çekildiği mutabakata yine katılmaya hazır olduğunu açıklamasına karşın İran ile nükleer mutabakatın tarafları ortasında nisanda Viyana’da başlayan ve 6 cins devam eden müzakerelere haziranda sonuç alınamadan orta verildi.

Taraflar, nükleer muahedeye dönme konusunda hemfikir olsa da birinci adımı kimin atacağı konusundaki uyuşmazlık aşılamadı. Birinci altı tıpta, İran dahil tüm taraflar, muahedenin yine uygulanabilir hale gelmesi için iki tarafın atması gereken eş vakitli adımların birçoklarında ilerleme kaydettiklerini ve süratle tahlile varabilecekleri istikametinde açıklamada bulundu.

Bu sırada İran’da evvelki hükümetin tersine Batı’ya aralıklı ve nükleer muahedenin ülkeye yarar sağlamadığını savunan muhafazakarların oluşturduğu yeni hükümet vazifeye geldi. Dışişleri Bakanı Hüseyin Buyruk Abdullahiyan, nükleer görüşmelere yeni hükümetin bakışına dair birinci iletisi, 22 Ağustos’ta mecliste yaptığı ve evvelki hükümetin dış siyaset tercihlerini eleştirdiği konuşmada verdi. Abdullahiyan, Asya ve komşulara odaklı dış siyaset benimseyeceklerini vurgulayarak “Dış siyasetimizi nükleer mutabakata bağlamayacağız. Nükleer muahede bakanlığı olmayacağız.” sözünü kullandı.

Nükleer mutabakatın geleceği İran ile ABD ortasındaki karmaşık sorunların tahliline bağlı

İran, ülke iktisadını aksatan ve Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi’nin en kıymetli gündemlerinden biri olan ağır yaptırımlardan kurtulmak için Batı ile müzakerelere muhtaçlık duyuyor. Bu bağlamda, 29 Kasım’da başlayacak müzakerelerde İran ile Batı ortasında uzlaşma, Tahran’ın nükleer programındaki önemli ilerleme ve İran’ın ABD’den muahedeyi bir daha terk etmeyeceğine dair teminat talep etmesi üzere çeşitli karmaşık sorunların tahliline bağlı.

Tahran, nükleer programında muahede öncesindeki düzeyleri aşmış durumda ve ABD Lideri Biden’ın sonraki ABD hükümetinin nükleer muahededen çekilmeyeceğine dair garanti verebilmesi için kelam konusu mutabakatın ABD Senatosunda “anlaşma” olarak onaylanması gerekiyor zira ABD maddelerine nazaran, nükleer mutabakat BMGK onayına karşın ABD için sırf bağlayıcılığı olmayan siyasi taahhüt kararında.

Yeni görüşmelerin de sonuçsuz kalması halinde İran’ın daha süratli uranyum zenginleştirme imkanı sağlayacak yeni jenerasyon santrifüjler üreteceği ve Natanz ve Fordo’daki uranyum zenginleştirme tesislerindeki santrifüj kapasitesini genişletme yoluna gidebileceğinden kaygı ediliyor.

Bu durumda da milletlerarası toplumda İran’ın nükleer silah üretebilecek kapasiteye sahip olabileceğine dair kaygılar lisana getiriliyor. Buna karşılık Natanz kentinde yer alan ülkenin en büyük uranyum zenginleştirme tesisi olarak bilinen Şehid Ahmedi Ruşen Nükleer Merkezi’ndeki santrifüj atölyesine 2 Temmuz 2020 ve 11 Nisan 2021’de düzenlenen ve İsrail’in suçlandığı iki sabotaj saldırısının da İran’ın bu kapasiteye erişmesini geciktirdiği varsayım ediliyor.

ABD Dışişleri Bakanı Antony Blinken 13 Ekim’de yaptığı açıklamada, İran ile diplomasi sürecinin başarısız olması halinde Washington’un “diğer seçenekleri devreye sokmak için hazır olduğunu” söyledi.